دو چیز اندُه از دل به بیرون برد
رخ دوست، و آواز مرد خرد
قالب های شعر فارسی را ر مجموع از لحاظ ساختاری می توان به و نوع تقسیم کرد؛ گونه های اصلی و گونه های ترکیبی.
گونه های اصلی آن هایی هستند که ساختار ساده و بسیط داند مانند قصیده، مثنوی و غزل. اما گروه دیگر هستند که از ترکیب ساختاری چند قالب دیگر به دست آمده اند مانند ترکیب بند و ترجیع بند که در واقع همان قالب غزل است با تغییری اندک.
«مسمط» یکی از قالب های ترکیبی شعر فارسی است که تنوع ترکیبی آن از همه بیشتر است. مسمط ها از چند رشته تشکیل می شوند. به طور معمول هر رشته، شامل سه تا هفت مصرع با وزن و قافیه‌ی یکسان است. این رشته ها را مصرعی که قافیه ی متفاوت دارد از هم جدا میکند.
تعداد رشته های مسمط به خواست و توانایی شاعر بستگی دارد ولی تعداد مصرع های هر رشته مساوی است بر مبنای همین تعداد از دل مسمط؛ اشکالی مانند مثلث، مربع، مخمس، مسدس و مسبع بیرون آمده است. بنابراین مخمس، مسمطی است که هر رشته ی آن پنج مصرع داشته باشد.
چنان که گفته اند مبدع مسمط، شاعران فارسی زبان بوده اند و نخستین سراینده ی ان را نیز منوچهری دامغانی دانسته اند هر چند گویا از شاعران دیگری نیز مسمط هایی نقل شده است اما حقیقت این است که قالب های ترکیبی و از جمله مسمط، زاده ی دورانی از شعر فارسی است که «چگونه گفتن» از «چه گفتن» مهم بوده و طبع شاعران به تفنن و تصنع بیشتر تمایل داشته است. برخی نیز برای اثبات توانایی شان دست به اینکارها میزدند. البته مسمط های به جامانده از منوچهری، هرچند به پای قصاید او نمی رسد، به هر حال تازگی های خودش را دارد و در شمار شعرهای خوب توصیفی زبان فارسی است.
از قرن نهم به بعد که شعر فارسی سیر نزولی خودش را آغاز کرد، نوعی از مسمط سرایی به نام «تضمین» رواج یافت و فصل مشبعی از سروده های شاعرن پسین را به خود اختصاص داد. برای توجیه این رواج قالب هیچ دلیل زیبایی شناسی نمی توان یافت، جز استفاده ی ابزاری از شعر بزرگان و اینکه شاعری به این واسطه اجناس کم بهای خودش را به بازار بیاورد. این سخن البته به معنی این نیست که در میان این دسته از سروده ها نمی توان کار خوب پیدا کرد ولی سخن بر سر کلیت کار است و فلسفه ی وجودی آن.
تضمین در بدیع فارسی البته معنی دیگیری نیز دارد و ان عبارت است از اینکه شاعر مصراع یا بیتی از شاعر دیگیری را در شعر خود بگنجاند. ولی آنچه در این مقدمه مدنظر ماست، ان نوع از تضمین است که در شاعر معمولا غزل شاعر دیگری را مبنا قرار میدهد و با رعایت قافیه های مصرع های اول هر بیت، چند مصرع می سازد و به ابیات غزل وصل میکند و بدین ترتیب، آن غزل را به شکل مسمط مخمس (پنج تایی) یا مسدس(شش تایی) در می آید. اینکار را تخمیس یا تسدیس نیز می نامند.
آنچه پیش رو دارید مجموعه یی قابل تامل از مشهورترین مخمس ها و تضمین های شعر فارسی است که با ذوق و پیشتکار کم‌نظیر جناب سپاس گرد امده است. کسانی که با کارهای تالیفی قبلی جناب سپاس در حوزه ادبیات فارسی آشنایی ندارند، خالی از لطف نیست بدانند از ایشان تا کنون مجموعه های نابی در ادب و هنر به طبع رسیده که آذین بند کتابخانه های بسیاری از ذوق مندان است. تالیفات ادبی ایشان عبارت‌اند از «برگزیده ی غزلهای ناب از گل گلاب» دربرگیرنده ی غزلهای 72 شاعر بزرگ فارسی؛ «جوره جوره، دانه دانه، مرواریدهایی از دریای شعر» تعداد هفت هزار بیت از هزار و پانصد شاعر؛ «جوهر سخن» مجموعه سخنان ناب از بزرگان اندیشه؛ «از هر باغ شکوفه‌ای» مجموعه لطایف تاریخی و ادبی؛ «خمارشکن دلها» مجموعه هزار غزل از هزار شاعر فارسی زبان؛ «گنجینه ادب» گزیده ی تک بیت های ناب از حضرت بیدل؛ گردآوری «کلیات صوفی غلام‌نبی عشقری» و نیز «کتاب عشق» مجموعه ترانه های احمدظاهر.
این ها همه البته کارنامه ادبی ایشان است. اما مهم تر از این ها، مجموعه های از تلاش، پشتکار، صمیمیت، خوش مشربی و حاضرجوابی ایشان است در روابط دوستانه.
همنشین مستعد، از مصاحبت با ایشان بسیار می آموزد. ظاهر سپاس نمونه‌ای کم‌یاب و بارز از مردانی است که زندگی اینجایی و اکنونی دارند به گفته ی عارفان ما در حال زندگی میکنند. بیت آغاز این نوشته نیز از محفوظات ایشان است که در خاطر داشتم و شاعرش را هم نمیدانم، برای جناب ایشان عمر طولانی ارزومندم.
ابوطالب مظفری
مشهد، 24 مهر 1395
